تعریف شرک و اخلاص در قرآن کریم

الف)شرک جلی

1.در مرحله اعتقاد

شرک جلی در مرحله اعتقاد این است که انسان‏ها هم‏شأن خداوند، همانندهایی برای او قائل شوند و معتقد به «رب النوع‏هایی»باشند.در قرآن کریم با بررسی وضع مشرکان مکه به خوبی روشن می‏شود که آنان به لحاظ اعتقادی، قائل به انواع خدایان و الهه‏ها بودند.و زمانی که پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)ایشان را به وحدانیت خداوند سبحان دعوت می‏فرمود، می‏گفتند:«أجعل الألهة إلها واحدا انّ هذا لشی‏ء عجاب.» یعنی:آیا همه خدایان را یک خدا گردانیده است؟سخن بسیار عجیبی است.

بنابراین مشرکان مکه خدا را قبول داشتند، لیکن هم‏سطح او شرکا و اندادی برای او قائل بودند.از این‏رو پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)اولین پیام توحیدی خود را بر فراز کوه صفا، با ندای بلند چنین اعلام فرمودند:«أدعوکم علی شهادة أن لا إله إلاّ اللّه و خلع الأنداد.»یعنی:شما را به وحدانیت خدا می‏خوانم که بگویید الهی غیر از الله نیست و الهه‏های غیر از خدا را کنار بگذارید.

با این ندای توحیدی، مشرکان مکه عصبانی شدند و بر سر آن حضرت(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)ریختند و با تهاجمی سخت بدن مبارک آن سرور را زخمی کردند...

باری آنچه که بر ایشان گران آمده بود و حاضر به پذیرش آن نبودند، کنار گذاردن الهه‏ها بود.

اصل اعتقاد مشرکان به«رب النوع»از جمله افکار وارداتی از یونان بود.خدای آفتاب، خدای آتش، خدای باد، خدای رحمت و...که برای هر یک از آن‏ها به طور مستقل شأنی در عالم قائل بودند.این اعتقاد در عربستان به صورت جاهلانه‏تری مطرح شد، تا جایی که هر قبیله‏ای برای خود بتی را به عنوان مظهر رب‏النوع می‏پرستید.

به عنوان مثال، «در جنوب عربستان جرم‏های آسمانی چون ماه و ستاره و خورشید را می‏پرستیدند. و یا بیابان نشینان پاره‏ای چیزها را منشأ خیر و شر می‏دانستند.»

بت‏هایی چون لات، عزی، منات، ود، سواع، یغوث، یعوق، نسر، هبل، از جمله بت‏های قبیله‏های موجود در عربستان بودندو در کنار خدا پرستیده می‏شدند.یعنی در مقام اعتقادی، چنین فکر می‏کردند که الهه‏ها در اداره عالم همانند خداوند دارای شؤونی هستند.البته نه به این معنا که از خداوند اجازه می‏گیرند و به اذن او فرمان‏هایش را اجرا می‏کنند، که این معنا را ما درباره فرشتگان باور داریم.ما معتقدیم که:«فرشتگان مدبّرات امر خدایند.«فالمدبّرات أمرا» و ایشان امر تدبیر شده نازله از خدای سبحان را در زمین به مرحله اجرا می‏گذارند و سپس به پایگاه خود برمی‏گردند: «یدبّر الأمر من السّماء إلی الأرض ثمّ یعرج إلیه فی یوم کان مقداره ألف سنة ممّا تعدّون.» یعنی:خداوند امر را از آسمان به سوی زمین تدبیر می‏کند، سپس(همین امر)به سوی خدا برمی‏گردد؛در روزی که از نظر شما هزار سال است.بله، و مأموریت یک روزه ایشان معادل هزار سال کار در زمین است.

از طرف دیگر، «روح القدس»در مقام فرمانروایی فرشتگان قرار دارد و در عالم امر، در بارگاه قدس، مقام والایی در پیشگاه خداوند دارد:«ذی قوّة عند ذی العرش مکین مطاع ثمّ أمین.» یعنی:نیرومند، نزد خداوند عرش، صاحب منزلت و فرمانبرداری امین است.و بسیاری از امور عالم، توسط فرشتگان تحت فرماندهی روح‏القدس انجام می‏گیرد.

و این معنا را خود قرآن نقل می‏کند و آن را برای فرشتگان به ثبوت می‏رساند.لیکن حرف مشرکان و اعتقاد ایشان چیز دیگری است.آنان معتقد بودند که«رب النوع»و الهه، فرامین ذات احدیت را به مرحله اجرا درنمی‏آورند.بلکه برای این الهه و خدایان به طور مستقل شأن و تقدّسی قائل بودند و فکر می‏کردند که این‏ها در کنار خدا نشسته‏اند-نعوذ باللّه-و در اداره امور عالم مانند خدا فرمان می‏رانند.این همان چیزی است که قرآن به شدت آن را نفی می‏کند:«لو کان فیهما الهة الاّ اللّه لفسدتا...» یعنی:اگر الهه‏ای غیر از اللّه می‏بود، آن دو تباه می‏شدند(به فساد کشیده می‏شدند).می‏دانیم که اگر الهه دوم فرمان خدا را اجرا کند، فسادی ایجاد نمی‏شود.فساد هنگامی به وجود می‏آید که دو فرمان مستقل بخواهند در عالم جریان یابند که در این صورت با هم تضاد پیدا می‏کنند و موجب تباهی می‏شوند.

استدلال قرآن کریم بر نفی شرک، این‏گونه است که ثابت می‏کند:

 1.تنها کسی که خالق است، سزاوار پرستش است.

2.تنها کسی که خالق است، موقعیت ربوبیت و قانونگذاری دارد.

3.الوهیت و ربوبیت تنها منحصر به خداست. نتیجه این‏که عبودیت نیز در خدای سبحان منحصر است.«و این است مفهوم اخلاص.»

معبودی نیست.اگر جز این بود، قطعا هر خدایی آنچه را آفریده (بود)با خود می‏برد، و حتما بعضی از آنان بر بعضی دیگر تفوق می‏جستند...یعنی دیگر این نظم و وحدت و انسجام در عالم نبود.

نتیجه این‏که:ایشان در مرحله اعتقاد، شرک در ربوبیّت خداوند سبحان داشته‏اند.یعنی معتقد بوده‏اند که «رب‏النوع»هایی که بت‏ها مظاهر آن‏هایند، هم‏سطح خدا درباره اداره عالم، مستقل از خدای رحمان و نه در لوای مسؤولیت الهی، فرمان می‏رانند، قانون می‏گذارند و تدبیر می‏کنند.